विद्यालय शिक्षामा विज्ञान परियोजना कार्य भन्नाले विद्यार्थीहरूले कुनै निश्चित वैज्ञानिक विषय वा समस्यामा गहिराइमा अनुसन्धान गर्ने, प्रयोग गर्ने र आफ्नो नतिजा प्रस्तुत गर्ने क्रियाकलापलाई बुझिन्छ।
यसमा विद्यार्थीहरूले विभिन्न विषयबस्तुका विभिन्न वैज्ञानिक पद्धतिहरू, प्रयोगशाला उपकरणहरू र अनुसन्धान विधिहरूको प्रयोग गरेर नयाँ ज्ञान प्राप्त गर्ने, समस्या समाधान गर्ने वा नयाँ आविष्कार गर्ने प्रयास गर्छन्।
विज्ञान परियोजना कार्यले विद्यार्थीहरूको सिर्जनशीलता, समस्या समाधान गर्ने क्षमता, अनुसन्धान क्षमता र प्रयोगात्मक सीपहरूको विकासमा मद्दत गर्छ।
उदाहरणका लागि, वातावरणीय अध्ययन, रसायनिक प्रतिक्रिया, जीव विज्ञान सम्बन्धी अनुसन्धान वा भौतिक विज्ञानको प्रयोगात्मक अध्ययन जस्ता विभिन्न विषयहरूमा विज्ञान परियोजना कार्य गर्न सकिन्छ!
विद्यालय शिक्षामा विज्ञान परियोजना कार्यको महत्त्व धेरै छन, यसका केही प्रमुख फाइदाहरू निम्न छन्:
१) व्यावहारिक ज्ञान: परियोजना कार्यले विद्यार्थीलाई सिद्धान्तलाई व्यावहारिक रूपमा प्रयोग गर्न मद्दत गर्छ, जसले गर्दा उनीहरूको बुझाइ अझ स्पष्ट र गहिरो हुन्छ।
२) समस्या समाधान क्षमता: परियोजना कार्य गर्दा विद्यार्थीले विभिन्न समस्याहरूको समाधान खोज्नुपर्ने हुन्छ, जसले उनीहरूको समस्या समाधान क्षमता विकास गर्छ।
३)सृजनशीलता: विद्यार्थीहरूलाई आफ्ना विचारहरू र नयाँ तरिकाहरू अपनाउन प्रोत्साहित गर्छ, जसले गर्दा उनीहरूको सृजनशीलता बढ्छ।
४) अनुसन्धान र विश्लेषण क्षमता: परियोजना कार्यले विद्यार्थीलाई अनुसन्धान गर्न र तथ्याङ्कहरू विश्लेषण गर्न सिकाउँछ, जसले उनीहरूको अनुसन्धानात्मक क्षमतामा सुधार ल्याउँछ।
५) टीमवर्क र संचार कौशल: समूहमा परियोजना गर्दा विद्यार्थीहरूलाई टीमवर्क र संचार कौशल विकास गर्न अवसर मिल्छ र लिडरशिप, नेतृत्व गर्ने क्षमताको नि बिकास हुन्छ।
६) आत्मविश्वास: परियोजना कार्य पूरा गरेपछि विद्यार्थीहरूमा आत्मविश्वास बढ्छ, किनकि उनीहरूले केही नयाँ र महत्वपूर्ण कार्य पूरा गरेको अनुभव गर्छन्।
यी सबै कारणले गर्दा विज्ञान परियोजना कार्य विद्यालय शिक्षामा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ।
विद्यालयमा विज्ञान परियोजना कार्य संचालन गर्न निम्न तरिकाहरु अनुसरण गर्न सकिन्छ:
१) विषय चयन: विद्यार्थीहरूलाई रुचिका अनुसार विषय चयन गर्न दिनुहोस्। यसले उनीहरूको संलग्नता र उत्साहलाई बढाउँछ।
२) शोध कार्य: परियोजनाको विषयमा अनुसन्धान गर्न पुस्तकालय, इन्टरनेट र अन्य स्रोतहरूको उपयोग गर्ने वातावरण मिलाइदिनुहोस।
३) योजना बनाउनु: परियोजनाको उद्देश्य, प्रक्रिया र अपेक्षित परिणामहरूको योजना बनाउन सिकाउनुहोस ।
४) सामग्री संकलन: आवश्यक सामग्रीहरूको सूची बनाउन र तिनलाई संकलन गर्न लगाउनुहोस।
५) परियोजना निर्माण: योजना अनुसार परियोजना बनाउन लगाउनुहोस, यस क्रममा प्रयोगशालाको सुरक्षा मापदण्डहरूको पालना अनिवार्य हुन्छ ।
६) डेटा सङ्कलन र विश्लेषण: प्रयोग वा प्रोजेक्टको डेटा सङ्कलन गर्न र विश्लेषण गर्न लगाउनुहोस।
७) रिपोर्ट लेखन: परियोजनाको सम्पूर्ण प्रक्रियाको विवरण, परिणाम र निष्कर्षसहितको रिपोर्ट तयार गर्न लगाउनुहोस।
८) प्रस्तुति तयारी: परियोजनाको प्रस्तुति कसरी दिने भन्ने तयारी गर्न लगाउने र मोडेलको रूपमा आफू पनि अगाडी सर्नुहोस।
९) प्रस्तुति: कक्षा, विद्यार्थी भेला वा विज्ञान प्रदर्शनीमा परियोजना प्रस्तुत गर्न लगाउने।
१०) प्रतिक्रिया र सुधार: शिक्षक तथा मुल्यांकनकर्ता मार्फत प्रतिक्रिया लिई भविष्यमा सुधारको लागि सल्लाह दिने गर्नुहोस् ।
यसरी, योजना बद्ध तरिकाले विज्ञान परियोजना कार्य सञ्चालन गर्दा विद्यार्थीहरूलाई राम्रो अनुभव प्राप्त हुन्छ र उनीहरूको ज्ञान तथा सिपको विकास हुन्छ।
विद्यालयबिद्यालय तह बिज्ञान शिक्षणमा परियोजना कार्य अपरिहार्य किन? तहमा विज्ञान परियोजना कार्यले शैक्षिक गुणस्तर बढाउन ठूलो सहयोग पुग्छ। यहाँ केही प्रमुख कारणहरू छन्:
१) व्यावहारिक ज्ञान: विज्ञान परियोजनाले विद्यार्थीहरूलाई पाठ्यक्रममा सिकाइएका सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यवहारमा प्रयोग गर्ने अवसर प्रदान गर्छ।
२) समस्या समाधान: परियोजना कार्यले विद्यार्थीहरूलाई समस्या समाधानको सीप र रचनात्मक सोच विकास गर्न मद्दत गर्छ।
३) अनुसन्धान सीप: विद्यार्थीहरूले अनुसन्धान गर्ने, डाटा संकलन गर्ने, विश्लेषण गर्ने र निष्कर्ष निकाल्ने सीप सिक्छन्।
४) सहकार्य र टोली कार्य: परियोजना कार्यले विद्यार्थीहरूलाई समूहमा काम गर्न र सहकार्य गर्ने सीप विकास गर्न मद्दत गर्छ।
५) उत्कृष्टता र आत्मविश्वास: जब विद्यार्थीहरूले आफ्नै परियोजनाहरू सम्पन्न गर्छन् र प्रस्तुत गर्छन्, उनीहरूको आत्मविश्वास बढ्छ र उत्कृष्टता प्राप्त गर्न प्रेरित हुन्छन्।
यसरी विज्ञान परियोजना कार्यले शैक्षिक गुणस्तर मात्र होइन, विद्यार्थीहरूको समग्र विकासमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
परियोजना कार्य वा प्रयोगात्मक कार्य बिनाको पढाईले अहिलेको पाठ्यक्रमले निर्दिष्ट गरेका उदेश्यहरु पक्कै पूरा गर्न सकिदैन र यस कार्य बिना विद्यार्थीको गुणस्तर वृद्धि गर्न असम्भव नै हुन्छ तसर्थ कक्षा शिक्षणमा परियोजना कार्य अनिवार्य साबित भएको छ।
लेखक – नेत्रलाल भट्टराई (नारायण)
बिज्ञान शिक्षक समाज नेपाल, रोल्पाका अध्यक्ष हुन ।
